نادری پیدا نخواهد شد امید !

علیرضا نوری زاده
مهندس احمد زیرک زاده ، بدون تردید یکی از برجسته ترین ، آزادمنش ترین ، پاکترین و وطنپرست ترین یاران زنده یاد دکتر محمد مصدق بود که هم چون رفیق یکدله اش زنده یاد دکتر شاپور بختیار گواینکه در دولت مصدق مقامی فراتر از معاون وزیر نیافت اما بسیار بار بیشتر از آنها که وزارت و اعتبار یافتند در راه تحقق آرمانهای نهضت ملی پای فشرد ، رنج بسیار برد ، کمتر از بختیار در حبس بود اما چنان او هرگز تسلیم جاه و مال و قدرت نشد . او با خانواده من بستگی و تعلقی فراتر از ارتباط فامیلی داشت و بسیار با پدرم به کارگاهش میرفتم و پای صحبتهای ارزشمندش می نشستم . بزرگا مردی بود که انگار دیگر چنانش را نمیتوان سراغ گرفت .

اینرا نوشتم نه فقط برای تقدیر و تکریم از او بل به این سبب که موضوعی مهمتر را به میان آورم . چرا از آن افرادی که رضا شاه به خارج فرستاد و یا در نخستین سالهای سلطنت فرزندش به خارج اعزام شدند ، برجسته ترین دولتمردان ، استادان متفکران فعالان حزبی ، وکلا و قضات دادگستری ، صنعتگران نامور پزشکان عالیقدر و ... بیرون آمدند اما به مرور با افزایش تعداد محصلان ایرانی در خارج ، آنهائی شان که به وطن بازگشتند ، کمتر چهره نمودند و در جمعشان کسانی چون ، مهدی آذر، دکتر محسن هشترودی، سید تقی نصر، علی شایگان، حسین پیرنیا، عبدالله ریاضی، احمد رضوی، محسن عزیزی، عبدالحسین نوشین، محمد صفی اصفیا، مهدی بازرگان، خلیل ملکی، نصرالله باستان، بزرگ علوی، صادق هدایت، فریدون کشاورز، مجتبی مینوی، مهدی بهرامی، دکتر تقی ارانی، راد منش،، کریم سنجابی،احمد زیرک زاده ، احمد رضوی کرمانی، محمدعلی ملکی خیرخواه، جناب، جودت، صدیقی، انتظام، سپهبدی، وارسته، بقایی، سحابی، بهنیا، ابتهاج، عمید، زنگنه، سنجابی، وکیل، فروتن ، لطفعلی صورتگر و غلامعلی فریور و... ، ظهور پیدا نکردند .؟
راستی چه معجزه ای در کار بود که محصلان آن روزگار بدون توجه به مرام سیاسی شان ، از آزاد اندیشی و وطندوستی و احساس مسئولیت و در عین حال سعه صدر ، بلند نظری و پاکدامنی بسیار، گاه در حد وسواس برخورداربودند اما نسلهای بعدی به مرور ، حداقل چنین صفاتی را کمتر آشکار ساختند .
قانون اعزام محصل به خارج در اول خرداد 1307 به تصویب مجلس شورای ملی رسید و متن کامل این قانون بشرح زیر در روزنامه رسمی کشور منتشر شد .
قانون اعزام محصل به خارجه
‌مصوب اول خرداد ماه 1307 شمسی
‌ماده اول - دولت مکلف است اعتبارات ذیل را برای اعزام شاگرد به خارجه اعم از مرکز و ولایات جهت تکمیل تحصیلات در علوم و فنونی که از‌طرف دولت معین خواهد شد در بودجه سنوات ذیل منظور دارد از عده محصلین اعزامی بایستی همه‌ساله لااقل صدی سی و پنج برای تحصیل فن‌تعلیم و تربیت اعزام شوند.
‌سال 1307: یکصد هزار تومان
‌سال 1308:‌ دویست هزار تومان
‌سال 1309: سیصد هزار تومان
‌سال 1310: چهارصد هزار تومان
‌سال 1311: پانصد هزار تومان
‌سال 1312: و سنوات بعد ششصد هزار تومان
‌تبصره ـ اعتباراتی که به موجب قوانین مخصوصه اختصاص به اعزام محصلان به خارجه دارد و همچنین اعتباراتی که در بودجه 1307‌وزارتخانه‌ها تخصیص به این نوع خرج داده شده باید در آتیه محفوظ بماند و اعتبارات مذکور در این ماده علاوه بر اعتبارات فوق‌الذکر خواهد بود.
‌ماده دوم ـ محصلان اعزامی باید واجد شرایط ذیل باشند:
الف ـ تابعیت ایران و ایرانی بودن.
ب ـ دادن امتحان مطابق پرگرام مسابقه که از طرف وزارت معارف تهیه خواهد شد و نباید کمتر از پرگرام مدارس متوسطه باشد. دارندگان‌ تصدیقنامه مدارس عالیه یا متوسطه یا فنی با تساوی سایر شرایط مسابقه حق‌تقدم خواهند داشت.
ج ـ تقبل این که در ممالک و در شعب علمی که از طرف دولت معین خواهد شد تحصیل کرده و پس از فراغ از تحصیل و اخذ دیپلم ظرف مدتی ‌را که در خارج به خرج دولت تحصیل کرده‌اند در شعبه تحصیلات خود به دولت خدمت نمایند.
‌تبصره ـ اعلان مسابقه محصلین دو ماه قبل از موقع آن در تمام مملکت منتشر می‌شود.
‌ماده سوم ـ دولت مکلف است کلیه کسانی را که بر طبق این قانون فارغ‌التحصیل می‌شوند در شعبی که مربوط به تحصیلات آنها است، مصدر‌ خدمت نماید و چنانچه از تاریخ مراجعت به ایران تا مدت شش ماه خدمتی به آنها رجوع نگردید، می‌توانند برای خود شغل دیگری تدارک نمایند ولی هر‌گاه بعدا تا مدت چهار سال استخدام آنها مورد احتیاج دولت واقع شد به آنها اخطار می‌شود و پس از سه ماه از تاریخ اخطار باید حاضر خدمت شوند در‌این صورت اگر بلافاصله خدمتی ارجاع نگردید دولت مکلف است مادام که خدمتی رجوع نکرده حقوق رتبه آنها را پرداخت نماید.
‌تبصره ـ مواد 67 و 73 قانون استخدام کشوری شامل حال محصلان مذکور نخواهد بود و دولت می‌تواند محصلان مزبور و همچنین کلیه کسانی را ‌که از مدارس عالیه فارغ‌التحصیل شده و به اخذ دیپلم (‌از درجه لیسانس به بالا) نائل آمده‌اند بدون طی خدمت ابتدایی با رتبه 3 اداری به خدمت‌ بپذیرد و تا رتبه 6 اداری آنها را پس از توقف دو سال در یک رتبه به رتبه بالاتر ارتقاء بدهد.
*‌ ‌پاورقی: به موجب قانون 21 آذر ماه 1308 دارندگان دیپلم لیسانس مدرسه دارالمعلمین عالی با رتبه 4 اداری به خدمت پذیرفته می‌شوند.
‌ماده چهارم ـ وزارت معارف مکلف است محصلان اعزامی را در تحت مواظبت و مراقبت سرپرست‌های مخصوص قرار دهد و حقوق سرپرست‌ها و‌ مخارج و مصارفی که به جهت این کار پیدا می‌شود از اعتبارات مذکوره در ماده اول این قانون تأمین خواهد شد ولی میزان آن علی‌ایحال در سه سال‌اول سالیانه از دوازده هزار تومان و بعدها از بیست و چهار هزار تومان نباید تجاوز کند.
‌تبصره ـ سرپرست‌های اعزامی مکلفند نسبت به محصلان ایرانی که به خرج اولیای خود در محل اقامت آنها مشغول تحصیل می‌باشند با رضایت ‌اولیاء آنها نیز مراقبت و مواظبت کامل نمایند.
‌ماده پنجم ـ کلیه صرفه‌جویی‌هایی از این محل به مصرف همین موضوع خواهد رسید.ماده ششم ـ نظامنامه اجرای این قانون را وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تهیه کرده و مأمور اجرای آن نیز خواهد بود. ‌این قانون که مشتمل بر شش ماده است در جلسه اول خرداد ماه 1307 شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
‌رئیس مجلس شورای ملی ـ حسین پیرنیا
در مهرما همان سال نخستین گروه از محصلان ایرانی با مشایعت باشکوه بسیار به خارج اعزام شد. رضا شاه در دیدا ر با این محصلان ضمن اشاره به اینکه با چه سختی آنها به خارج اعزام میشوند و این مردم فقیر ایرانند که هزینه تحصیلشان را تامین میکنند و چه وظیفه سنگینی بر دوش دارند یاد آورشد : "شما فرزندان عزیز ایران، باید خوب این مساله را بدانید که چرا شما را از یک کشور پادشاهی مثل ایران به یک کشور جمهوری مثل مملکت فرانسه اعزام می‌داریم. این کار فقط برای اینست که شما وقتی به آن مملکت رفتید، حس وطن‌پرستی فرانسویان را سرمشق خودتان قرار بدهید و آن را در اعماق قلب خودتان جایگیر کنید."

زنده یاد دکتر منوچهر ثابتیان در یک گفتگوی مفصل تلویزیونی که با او داشتم به تفصیل در باره محصلانی که بعد از توقف چندساله بسبب جنگ جهانی دوم ، در روزگار پهلوی دوم به خارج اعزام شدند و او از برجسته ترینهایشان بود سخن گفت . از نحوه پذیرائی ها در راه تهران به بیروت از راه عراق و فلسطین آن روزگار و سوریه و اقامت در بهترین هتلها و سفر در قسمت درجه یک کشتی به فرانسه ، یادها داشت و اینکه بجز او و شش تن دیگر بقیه دانشجویان ، بقچه زیر بغل آمده بودند و خیلی هاشان تهران را هم برای اولین بار میدیدند . دکتر ثابتیان از مخالفان سرشناس رژیم پیشین ایران بود اما با افتخار از روزهای اعزام به خارج و توجه ویژه شاه به محصلان و تامین هزینه های آنها با همه تنگدستی دولت یاد میکرد . از گروه آنها بسیاری مخالف رژیم شدند و کنفدراسیون محصلان ایرانی را پایه گذاری کردند اما هیچکدام دل از عشق به وطن بر نتافتند و سرفرازی ایران و ایرانی همه گاه آرزوی آنها و خدمت به میهن نصب العین آنها بود .دکتر ثابتیان بارها از سرپرست گروه مرحوم مرآت و پندها و نصایحش میگفت و یادآور میشد که در همه سالهای تحصیل و مبارزه اش هرگز فراموش نکرد ایرانی است و اگر فتنه سید روح الله مصطفوی نصیب میهن ما نشده بود او علاقمند بود به ایران بازگردد ، پزشک تربیت کند و درخدمت ملتش باشد .
تا آخرین روزهای زندگیش نیز لحظه ای از یاد ایران غافل نبود .جنبش دانشجوئی و سپس جنبش سبز جوانش کرده بود چنانکه دهها مقاله در ستایش جنبش نوشت و بارها در جلساتی با حضور بزرگان این دیار از امیدهایش به آزادی ایران بدست نوجوانانی گفت که همان آرزوها و امیدهائی را دارند که او 60 سال پیشتر در سینه داشت .
پرویز نیکجواه ، کورش لاشائی ، هم مثل ثابتیان بودند . دکتر عالیخانی ، دکتر ستوده ، منوچهر گنجی ،محمدرضا عاملی تهرانی ، عباسعلی خلعتبری ، جمشید آموزگار و پرفسور رضا و دهها تن از دولتمردان و نظامیان و صنعت مردان و قضات و وکلا و پزشکان و مهندسان و ... عصر پهلوی دوم نیز سرفرازی ایران و سربلندی ایرانی را آرزو داشتند . و این همه از محصلان اعزامی در دوران پدر و پسر بودند .
چه برما گذشت که به مرور مهر به ایران و خدمت به مردم و مشارکت در ساختن میهنی سرفراز و پیشرفته ، جایش را به خودنمائی ، مادیگری و پول پرستی ، تظاهر و فریبکاری داد ؟ چه شد که در ماههای آخر سلطنت پهلوی دوم ، چمدانها بسرعت بسته شد و اوطان دوم و سوم جای خانه پدری را گرفت ؟ چه شد که در سالهای پس از جنگ محصلان خارج دیده هریک به نوعی در باز سازی وطن و توسعه و پیشبرد جامعه مدنی تا حد جان کوشیدند اما در دهه پنجاه چنان بود که شاه وقتی در اندیشه واگذاری حاکمیت به ملت بر اساس قانون اساسی مشروطه افتاد ناچار شد سراغ امینی و اردلان و سروری و سیدجلال تهرانی واردلان و انتظام و صدیقی و سنجابی و بختیار رود که از محصلان اعزامی زمان پدرش بودند ؟ بسیاری از اینان تا آخرین روز زندگی هریک بقدر امکانات و بقول علما بضاعت مزجاة خویش کوشید راهی برای نجات وطن از چنگ فارغ التحصیلان فیضیه و حجتیه و شاگرد میوه فروشان و عبادوزان و آقازاده ها ی فرومایه ، پیدا کند . کریم سنجابی ،دکتر غلام حسین صدیقی ، علی امینی ، عبدالرحمن برومند ، حسن نزیه ، احمد مدنی ،داریوش فروهر ، شاپور بختیار ، عبدالرحن قاسملو، صادق شرفکندی که سرآمدن اپوزیسیون بودند تا لحظه مرگ با استبداد و ارتجاع در ستیز بودند . وطن برای آنها فقط شغل و مقام و نعمت و دولت و شهرت نبود ( راستی کسی خبر از جناب هوشنگ خان انصاری دارد ؟ ) قصه آنها نیز چون مردان سرفراز نسلی بود که مخبرالسلطنه هدایت از اجتماع هرروزه شان در دوره استبداد صغیر در کافه دولاپه پاریس میگوید و آن روز که حکایت دردی از میهن ، سردار اسعد را چنان برمی انگیزاند که جوانی از خویشانش را میفرستد بلیط کشتی برای ایران بگیرد . و این سفری است که به فتح تهران و احیای مشروطه میانجامد . همه آنهائی را که نام بردم در اندیشه سردار اسعد بودند و روزی که بلیط بازگشت را بگیرند . بعضی آرام خاموش شدند و بعضی دیگر با گلو و سینه بریده و مغز سوراخ شده از چاقو و گلوله های آدمکشان ذوب شده در ولایت امام اول و ثانی ، جان باختند.
اگر کمی انصاف داشته باشیم آیا اقرار نمیکنیم که دیگر کسانی چون آنها نداریم ؟ انسانهائی که خود را مدیون وطن و هم میهنانشان میپنداشتند و برآن بودند این دین را بهر صورت شده ادا کنند . برای بسیاری از آنها انقلاب ، ویرانگر ایده آلهایشان بود . عمری مبارزه کنی ، تا سرفرازی وطنت را ببینی ، حضور مردمسالاری را در میهنت شاهد شوی ولی ناگهان کسی بیاید با دزدانی چراغ بدست که ایده آلهای ترا نه فقط بدزد بلکه نابود کند . روزی از دکتر بختیار پرسیدم اگرمیدانستید کارمان به خمینی میرسد آیا باز هم به همان راهی میرفتید که رفتید؟ پاسخ او با همه فرق داشت چون این سوال را از نزیه و مدنی نیز پرسیده بودم . بختیار گفت من از سال 42 خمینی را شناختم بهمین دلیل نیز با مهندس زیرک زاده و دکتر صدیقی بشدت با رویه بعضی از یاران در تأیید او مخالفت کردم و شعار اصلاحات آری
( در تأیید اصلاحات شاه به اسم انقلاب سپید ) دیکتاتوری نه ، را از زندان به بیرون فرستادم . در سال 57 نیز با همه خطرات و نهی یاران ، پذیرفتم که نخست وزیر شوم شاید بتوانم جلوی فاجعه خمینی را بگیرم .
با خاموشی محصلان اعزامی دوره های نخست رضاشاهی و دو دوره در پادشاهی فرزندش ، آیا حتی یک تن را سراغ داریم که در گذشته مسئولیتهائی داشته و همچنان در کار مبارزه با رژیم جهل و جور و فساد باشد ؟ آیا در وطن کسانی را میشناسید که همچون صدیقی و زیرک زاده و فروهر ، راست قامت و استوار در برابر استبداد معمم سرخم نکنند ؟ حتی امروز مهدی بازرگان و مهندس حسیبی و اللهیار صالح و دکتر سحابی هم نداریم . ابراهیم یزدی در مکتب بازرگان بزرگ شد اما هنوز هم دل به "انقلاب به فتنه فقیهان نشسته " دارد . از ملیون نسل جوانتر تنها باوند و زعیم و امیر انتظام و کردستانی و عیسی خان حاتمی و خسرو سیف را داریم که بجز هوشنگ کردستانی بقیه دست و جانشان در قید و بند رژیم است با اینهمه گاه گاه کلامی از آنها این امید را زنده میکند که از ملک عجم شکرگذاران همه نرفته اند. آیا این یک تراژدی تلخ نیست که ملتی با قرنها تاریخ و فرهنگ و تمدن و هزاران شخصیت سیاسی و فرهنگی و علمی برجسته در گذشته ، به چنان قحط الرجالی دچار شود که تا کسی از درون و یا بعد از بیرون آمدن بانگی به مخالفت سرمیدهد ، قدرش مینهیم و بر صدرش می نشانیم و تمام گذشته اش را به غمض عینی میبخشیم . من با پذیرش جداشدگان از رژیم و بهره جستن از معرفت آنها از رفتار و عملکرد رژیم ، کاملا موافقم اما هرگز باور ندارم آنها جانشینان لایقی برای نسلی هستند که امروز اغلب در زیر خاک وطن و بعضا خاک غربت آرام گرفته اند .
بورسیه های امروز را بنگرید که یا از بچه های مصباح یزدی اند و یا از سر سپردگان رژیم که از میانشان نیکخواه و لاشائی و ثابتیان بیرون نمی آید . محسن خاتمی در آلمان دانشجو بود پدرش استاندار و عمویش آجودان شاه بودند. با اینهمه به کویت رفت و کارگری کرد تا کارگران بیسواد ایرانی را آموزش دهد . عمری به ستیز بود در کوه و کمر کردستان و در جمهوری ولایت فقیه سزای پایداریش رفتن پای دار بود . بختی بلند داشت که خانواده مادریش از قبیله عالمان دین بودند و جانش را خریدند اما هنوز هم پیرانه سر به دنبال آزادی و دمکراسی و نظام سکولار فدرال است .
***********************************
ما اما به مرور مفهوم وطن ، بی وطنی ، حسرت بوئیدن یاس امین الدوله ، یک به یک عزیزانت را از راه دور به خاک سپردن ، غریبی در میان آشنایان بودن ، نوروزهای تبعیدی و امیدواری همچنان ، به اینکه اندک اندک جمع مستان میرسند را ، در همه ذرات وجود خود حس میکنیم .با اینهمه بعضا زمزمه میکنند، نادری پیدا نخواهد شد امید! کاشکی اسکندری پیدا شود . و این تلخترین پایان برای تراژدی نسل ماست .

لندن 20 ژوئیه 2014